intercropping-method-in-agriculture, આંતરપાક પદ્ધતિ: એક ઉત્તમ કૃષિ અભિગમ | KrushiPragati
આંતરપાક પદ્ધતિ: એક ઉત્તમ કૃષિ અભિગમ
પરિચય: આંતરપાક (Intercropping) એ એવી ખેતીની પદ્ધતિ છે જેમાં એક જ ખેતરમાં બે અથવા વધુ પ્રકારના પાકો એકસાથે વાવવાં આવે છે. આ પદ્ધતિ ખાસ કરીને વરસાદ આધારિત અને અનિયમિત વરસાદવાળા પ્રદેશોમાં લાભદાયક સાબિત થાય છે. આંતરપાકથી પાકની સામાન્ય ઉપજમાં વધારો, જમીનનો સારો ઉપયોગ, રોગ નિયંત્રણ અને આવક પ્રાપ્ત થાય છે.
આંતરપાકની મુખ્ય ધારણા અને હેતુ
આ પદ્ધતિનો મુખ્ય હેતુ એક જ પ્લોટમાં વિવિધ પાકોનું સંયોજ કરીને કુલ ઉપજ વધારવી અને ખેડૂતો નું આર્થિક જોખમ ઓછું કરવાની છે. જ્યારે વાધારે વરસાદ અથવા વાતાવરણની અસરથી એક પાક નિષ્ફળ થાય તો બીજો પાક નુકસાન ન થાય અને કુલ આવક સુધરે.
મુખ્ય લાભો સામે ટૂંકમાં:
- પાકને વધુ વરસાદ જેવાં જોખમ (weather risk) સામે રક્ષણ મળે છે.
- જમીનની પ્રાકૃતિક અસરકારકતા વધે છે (માઈક્રોક્લાઇમેટ મેનેજમેન્ટ).
- જૈવિક નિયંત્રણ સાથે રોગનો પ્રભાવ ઘટે છે.
- ઉત્પાદન વધવાથી આર્થિક સ્થિતિ સુધરશે.
કઇ રીતે અને ક્યારે આંતરપાક કરવો?
intercropping-method-in-agriculture, આંતરપાક માટે પાકોનું પસંદગી, વાવણી અને વાવણી નો સમય મહત્વનો છે. સફળ આંતરપાક માટે નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં રાખો:
- પાકોની પસંદગી : એક મોટું (tall) અનાજ તથા નાનું (short) ઔષધિકડું/ફળ આપનાર પાક પસંદ કરો જેથી બંનેને પ્રકાશ અને પોષણ મળતું રહે.
- મૂળ પાકનું કેન્દ્ર બિંદુ: મુખ્ય પાક જેને તમે ખાસ મર્યાદિત કરો તે પાક માટે જ મજબૂત સંભાળ રાખવી.
- વાવણી અંતરાલ અને ઘટકો: ક્યારી ચોખ્ખી અને યોગ્ય અંતરે રાખો જેથી મશીનરી અને છંટકાવની સુવિધા રહે.
- જમીન અને પાણીની ઉપલબ્ધતા: જે પ્લોટમાં પાણી ઓછું હોય ત્યાં drought tolerant જાતો સાથે આંતરપાક કરો.
ઉપયોગી પાક સંયોજન (Examples)
- મુખ્ય પાક :- મકાઈ, ઘઉં, કપાસ,
- ગૌણ પાક : ભીંડો, મગફળી, બાજરી, મસૂર ,મગ,
આંતરપાક પદ્ધતિના લક્ષણો
- એક જ પ્લોટમાં મુખ્ય પાક વાવવામાં આવે છે અને તેના સાથે બીજા નાનાં પાક, ભાજી અથવા ખેતરીય પાક વાવાય છે.
- મુખ્ય પાકની વૃદ્ધિ અને પાક ઉત્પાદનમાં અન્ય પાકનો ખાસ સ્પર્ધા ન રહે તે રીતે આયોજન થાય છે.
- આંતરપાકથી જમીનનું સક્ષમ ઉપયોગ થાય છે.
આંતરપાકની લાભ અને નુકસાન
લાભ
- એકસાથે વધુ ઉપજ મળવી.
- જૈવિક વિવિધતા વધે છે – pests ની ઘનતા ઘટે છે.
- જમીનની પોષણ સંભાળ સુધરે છે (જ્યારે નાઇટ્રોજન ફિક્સિંગ ફસલો જોડવામાં આવે).
- મલ્ટિ-હાર્જિસ્ટિક ઇનકમ સપોર્ટ: બજારમાં ક્યારેય એક પાક સસ્તો હોય ત્યારે બીજો લાભ આપે છે.
નુકસાન (સાવચેતી)
- ખોટી જોડણી અથવા ગેરવ્યવસ્થિત વાવણીથી બંને પાકોની ઉપજ ઓછું થઈ શકે છે.
- પાણી અને પોષકતત્ત્વોની સ્પર્ધા વધારે થાય તો મુખ્ય પાકને નુકસાન આવી શકે છે.
પ્રેક્ટિકલ સૂચનાઓ અને કટિંગ-કોસ્ટ
- જમીનનું સેમ્પલ લેવી અને પોષણ અભ્યાસ આધારિત ખાતર આપવું.
- કાપણી સમયને optimization કરી લો જેથી બંને છોડોને ઓછું નુકસાન થાય.
- રોગ આવે તો નિશ્વિત રીતે જૈવિક અને નિશ્ચિત રાસાયણિક નિયંત્રણ સાથે યોગ્ય રીતે મેનેજ કરો.
આંતરપાક કરતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવાના મુલ્યવાન મુદ્દ
- એકબીજા સાથે પ્રમાણસર ઉપજ મેળવી શકાય તેવો spacing અને ક્યારા design કરો.
- વરસાદ-આધારિત વિસ્તાર માટે drought tolerant સહાયક પાક પસંદ કરો.
- પશુઓ/મગફળી / ફળ-ભાજી સાથે ઈન્ટરક્રોપિંગ કરતા પહેલાં નાના trial plots પર પ્રયોગ કરો.
- બજાર ભાવ પ્રમાણે ફેરફાર કરો.
સ્થાનિક ઉદાહરણ અને પ્રયોગ (ગુજરાત માટે)
ગુજરાતમાં મકાઈ સાથે મગફળી કે ભીંડો, કપાસ સાથે મગ, અને છોલા સાથે કારણપીરસ જેવી જોડણીઓ સફળ નીકળેલી છે. ખાસ કરીને જ્યાં વરસાદ અનિયમિત હોય ત્યાં એક પાક ખુલ્લું રહી જાય ત્યારે બીજી ફસલ તરત જ બજારમાં વેચાણ માટે તૈયાર રહે છે.
ફાર્મર ટીપ: નવી વ્યવસ્થાઓ લાગુ કરતા પહેલા 1-2 હેક્ટરથી ઓછા trial પ્લોટ પર આજમાવો. જો પરિણામ સકારાત્મક આવે તો વિસ્તાર વધારવો.
નિર્વાહ અને વલણ – છોડોના નિયંત્રણ માટે
- ખેતરના માપદંડ અને row gap માટે યોગ્ય મશીનરી અથવા મેન્યુઅલ કરે છે.
- જમીન અને પાકની સ્થિતિને આધારે ખાતરની દર અને પ્રકાર નક્કી કરો.
- પેસ્ટ અને રોગ માટે integrated pest management (IPM) નું પાલન કરવું જરૂરી છે.
આંતરપાકથી મેળવનાર અર્થતંત્ર (ડિજિટલ માર્કેટ અને વેચાણ)
આંતરપાકનુ અર્થતંત્ર લાઇફ લાઇન માટે વપરાય છે — વિવિધ પાકોનું જોડાણ ખેડૂતોને વધુ વેચાણ વિકલ્પ અને પ્રતિબધ્ધ માર્કેટિંગ સિલેબસ આપે છે. KrushiPragati પર માર્કેટયાર્ડ ભાવ અને વેચાણ ના સૂચનો મૂકી રહ્યા હોઈ એ ખેડૂતો માટે ઉપયોગી રહેશે.
નિષ્કર્ષ
આંતરપાક પદ્ધતિ સમય સાથે પ્રયોગો કરતા જઈએ તો ખૂબ અસરકારક છે. યોગ્ય જોડણા, યોગ્ય spacing અને પાણી સંચાલનથી ખેડૂતો પોતાની ઉપજ અને આવક બંને વધારી શકે છે. હંમેશાં સવલતભરી પ્રેક્ટિસ અને સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓને ધ્યાનમાં રાખતા સુઝાવ અપનાવો.